А. ДАВЛЕТМУРАТОВ - ОТКЛИКИ

ОКЫДЫК, ПИКИР АЙТАМЫЗ

ТАСИРЛИ ТАЖИРИЙБЕ

ЯМАСА ТИЙИМЛИ ЕСЛЕУ

2005-жылы "Каракалпакстан" баспасы Алламберген Даулетмуратовтын "Хар заманга бир заман" атлы роман-эссесин жарыкка шыгарды.

"Эссе" сози француз тилинен "тажирийбе" дегенди анлатып, бул роман талантлы доретпелердин катарында, идеялык тийимлилиги хам коркемлик сууретлемелери менен тиккелей озине тартады. Онын утымлы бир озгешелиги ол коркемлик даретпе болыуы менен катар, озинде турмыс хакыйкатлыгын косымтасыз хам адил корсетиуи аркалы тарийхый этнографиялык шыгарма катарында турады.

Хакыйкат тарийх халыктын омири, менталитетинин корсеткиши ретинде инсан менен узилмес байланыста болады.

Бул роман эссени окыганнан кейин бизден бурын шетлетилген елимиздин хакыйкат тарийхын, турмыс салтын, карым-катнасын коз алдына елеслетип, озинди сол дауирдеги жамааттин арасына киргендей, сол уакыялардын ишинде жургендей сезесен хам оннан ибрат аласан. Гейде суйсинесен, гейде капаланасан. Гейде жаннет багларын хаз етип аралагандай боласан. Солай етип белгили данышпан жазыушы Оноре-де Бальзактын "Бизди еслеу деп аталган жаннеттен хеш ким кууып шыгара алмайды" деген пикиринин ажайыплылыгын сезесен. Сонын менен катар бизлерди сол жаннеттен айырыуга каратылган жагдайдан шыгарып, оз тарийхымызды кайтарып берген, озлигимизди ийелик етиуге багдарлаган гарезсизликке хам оны табанлык пенен коргап, жане беккемлеп атырган хурметли Президентимиз И. Каримовка миннетдаршылык сезимлерди кайта-кайта кеуилге туйдиресен.

Бул шыгарманы окыган сайын И. Каримов "Миллетти саклау керек, бул ушын, онын тарийхын билиу керек асырап абайлап саклау керек" деген созинин ажайып даналык екенлигине тагы бир марте тан берип, тарийхка хурметин арта береди хам озликти терен тусиниуде бундай шыгармалардын коп болыуын, усындай етип тарийхтын сойлеп турыуын кусейсен.

Шыгармада тарийхый тулгалардын омир жолын корсеткенде: Ерназар кенегестин ис-харекетлери, корегенлиги, акыл-парасаты, откир зейни баянланып, оган деген бурынгы тарийхтагы бахаларра озгерис киргизгендей далиллер бериледи.

Ережеп тентек бахалаган Кабыл бийдин баласы Ерназар 14 жасында Хийуа ханынын даргайына барып акесинин орнында отырганында, патшаньн бир уазири "Хай бала! Ары кет неге бул жерде отырсан" десе Ерназар: "Мен жууазшынын жууазында отырганым жок, отырсам акемнин орнында отырман" дегенде хан Ерназарга карап: "Сиз Кабыл байдын улымысыз деп, сол жерде дууа еткен екен, дейди. Ал сол уазирдин акеси жууаз айдаушы екен, деп Ерназардын акыллылыгы айтылады. Онын аталык болганлыгы хам тагы баска да хызметлери корсетиледи.

Китапта Маман бий хаккындагы маселенин ортага шыгарылыуы, оган тарийхшылардын дыккатын теренирек аударыуды хам ол ел гамкоршысы, атаклы бийдин кабиринин кастерлениуи хаккында зыялыларга ой салады.

Роман-эсседеги оймауытлар тарийхы айтарлыктай дыккатка мууапык. Автор оймауытлардын хазирге дейин руу есабында тууыскан миллетлерде де ушырасатурынлыгын корсетеди. Дастанларда оймауыт атамасынын ушырасыуы мысалы:
"Оймауытка омир бий,
Олда келди Карт хожа,
Шакырттын Коблан келмеди" деген катарлар бизлердин тубимиз бир екенлигин корсетеди.

Сондай-ак, "Хан максым" - Убайдулла ийшаннын ис-харекетлери, онын хан котерилиу жагдайлары, елге гамкорлыгы тарийхтагы ол хаккында коз карасларды кайта карауга да тийкар береди. Усындай тарийхый тулгалардын хадал хызметлерин таныу менен биз озлигимизди билемиз.

Озбекистан гарезсизлигинин натийжесинде енди озлигимизге кайта басладык. Коп санлы тарийхый шахслардын атлары кайта тикленип, еликлеуге болатугын сакауатлы ислери корсетилип, миллий кадриятларга коскан улеслерин еситип, социаллык бирликти беккемлеуге каратылган кайырлы нийетлерге кеулимиз толмакта.

Мине усы шыгарма сол гарезсизликтин шарапатына аяк косып бизин озлигимизди анлауга каратылган, халыктын ойлау таризин, акыллылык хам пидайылык, исеним хам ийман кайырлылык хам мехрибанлык, инсаныйлык хам сакауатлык, адиллик хам адамгершилик сыяклы пазыйлетлерин ортага шыгарган. Ондагы Сейтназар хажынын сакауатлылыгы, Алеуаддин ийшаннын мартлиги, Косым Палуаннын гайраты, Даулет пушыктын акыллылыгы жуда орынлы саулелендирилип, оларга хурмет туйгыларын оятады."Оймауыттан ул тууды дегенше, темирге кун тууды десенши" деген ибратлы создин, дурыслыгы хам ол темиршилердин наятый шеберлиги жуда тан калдырады.

Уста бабаларымыздын айтарлыктай маманлыгын автор былай сууретлейди. Чарджаудан Мары тарепке баратырган поездтын кошери сынып, оны онлау ушын Бухара, Хийуа ханлыгынан ен атаклы деген усталар жыйналган. Калай онлау кереклиги жонинде хар уста оз пикирин айтканда поезд басшысына шынжырлы усталар Тастемир устанын урпакларынан Байтемир устанын аклыгы Дурыс устанын поезды онлау хаккында пикири унаган. Поезды онлауды оган тапсырып баскаларды жардемши етип койган. Дурыс устанын тапкырлыгы хам шеберлиги менен поездын кошери дузелген. Поезд баслыгы уста Дурыстан исми-шарипин, туратугын жерин сорап жазып алады. Касындагылар енди сени бул басшы орысиятка алып кетеди, деп галауыт туугызганнан кейин ол хеш нарсеге карамай елине кашып кетеди. Ертенине поезд баслыгы уста Дурыска хам комек берген усталарга сарпай атайды. Сол арадан еки-уш ай откенде Дурыс Жанибек улын Шымбай оязы шакырып алып, поезд жол баскармасынын "Рахметнама" кагазын хам алтын тийинлардан туратугын он бес сом пулды берген. Уста Дурыстын соккан канжарлары, пышаклары темирди бир урганда кесиуи, оны согыудын усыллары жуда ажайып болып, кураллардын кескирлиги Дамаск кылышынан да откирирек болганы байкалады.

Бул озлигимиз хам миллий мактанышымыз болган онеримиз атадан балага откен мийнет дастуримиздин жойылып кеткенлигине окинесен. Гейпара изертлеулерге караганда халкымыз Кара таудан темир корыткан ислери де умтылып кетип, елдин металл ислерине ебетейсиз болып калганлыгына кыйналасан.

Балки ол темиршилердин мумкиншилигинен пайдаланып, оларда жол берилгенде бизин елимизде де алле кашан-ак металл онимин ислейтугын карханалар рауажланар ма еди, деген пикирге келесен.

Шыгармада совет хукимети жылларындагы кыян-кести уакыялар, аласапыраннын акыбетлери, колхозласыу дауириндеги белгили колхоз баслыкларынын характерлери, урыс жылларындагы ауыр мусийбетлер хам турмыслар анык сууретленген. Бунда уш рет Данк орденинеине болган Калимбетов Жолдасбайдын кахарманлыгы шеберлик пенен бериледи.

Сондай-ак даслепки мугаллимлер, Есназардын талапшанлыгы, онын колында окыганлардын табыслары, Сейтмурат Панаевтын шолкемлестириушилиги жуда тасирли хам коркемлик пенен сууретленген.

Сондай-ак Даулет Киркабакова, Жолымбет Сейтниязов, Матеке Жуманазаровларга байланыслы тасирли ангимелер окырманды озине тартады.

Китапта автор жараткан, космос, мангилик хаккындагы ойлары, адамзаттын руухыятын хам онын ахмийети, алемнин дузилиси, инсан исениминин кудирети хаккында философиялык пикирлери окыушыга ой салады. Сонын менен катар китапта автордын озинин омир жолы да жаслар ушын ибратлы, Уатан ушын хызметте улги, адиллик ушын гуресте орнек болгандай ахмийетке ийе.

Шыгарма бантиндеги кыска катарларда берилген заманласлары хаккындагы пикирлери, М. Калимбетовтын ак кокиреклигинен баслап адамлар мунасибетлерине байланыслы уакыяларга тийисли жуйели созлер, шешенлик гаплер тартымлы хам мазмунлы. Асиресе Айназар тауиптин шыпабагыш емлери, шыпакерлердин озлеринин де оган келип дауаланып турранлыгы, милиция хызметкери оган келип "Емлегенинди коймасан сотлаймыз" деген наданлыгына онын даналык жууаплары хам жуда кауипли ауырыуларды емлеп наукасларды катарга коскан сауаплы ислерин окыганда елимизде ондай талантлы адамлардын жасаганлыгына кеулип толады.

Албетте, автордын пикир таллауларында гейпара олкылык хам таласлы тастыйыклауларда ушырасады. Лекин шоралар дауиринде жазба дереклеримиз кыйратылып тарийхымыз екиленип хам дараланып калган жагдайда усындай еслеулер хам олардын калыслык характери ахмийетли дареклердин бири болып есапланады.

Улыума бул китап бизин езлигимизди билиуге каратылган тийкарлы тажирийбе хам тийимли еслеме ретинде тарийхымызды билиуге жоллайды. Ол И. Каримовтын "Биз журтымызды жана баскышка алып шыкпакшы болсак, бизге нурлы идея керек. Бул идеянынтуп тийкарында халкымыздын езинези анлауы жатады. Ал хакыйкат тарийх жазылмай турып, оны билмей турып озликти анлау мумкин емес" деген керсетпесине хызмет етеди. Ал озликти анлау болса халыкты оятады, келешекти белгилейди.

Усындай роман-эсселер аркалы да озимизди билип, бурынгы хакыйкатлыкларды орнына койып, тарийхымызды байытамыз хам елимизде миллий рауажланыу идеясынын турмыска ен жайыуына жардем беремиз.

Ж. БАЗАРБАЕВ, академик.

"Еркин Каракалпакстан" # 64, 30 май 2006.